Bilindiği üzere, çalışma ve sosyal güvenlik hayatında matrah tespitleri konusunda hep tereddütler olmuş, matraha hangi ödemelerin dâhil edilip edilmeyeceği ile bunların ölçüsü sürekli olarak tartışılır hale gelmiştir. Sosyal güvenlik hayatında matrah tespiti “sigorta primine esas kazanç”ta, çalışma hayatında ise “kıdem tazminatı”nda kendilerini göstermişlerdir. Kıdem tazminatı matrahının tespitinde genel olarak ödemeler konusunda yani hangi ödemenin dâhil edilip edilmeyeceği genel olarak yargı kararları ışığında belirlenmiş ve uygulamada da kabul görmüştür.

Bu çalışmamızda, kıdem tazminatı matrahının tespitinde hangi ödemelerin dâhil edilip edilmeyeceği yargı kararları dikkate alınarak ödeme çeşidi bazında işlenmeye çalışılacaktır.

II- YASAL DAYANAK

1475 sayılı (eski) İş Kanunu-Madde 14(1)(Değişik: 15.08.2002 – 4773/3.md) … bu maddede yer alan kıdem tazminatına esas olacak ücretin hesabında 26. maddenin (4857 sayılı yeni İş Kanunu’ndaki karşılığı 32. madde (2))birinci fıkrasında yazılı ücrete ilaveten işçiye sağlanmış olan para ve para ile ölçülmesi mümkün akdi ve kanundan doğan menfaatler de göz önünde tutulur.

III- KIDEM TAZMİNATI MATRAHININ KAPSAMI VE KISTASI

Kıdem tazminatı matrahını, işçinin esas ücretinin yanında varsa işçiye sağlanmış olan para ve para ile ölçülmesi mümkün akdi ve kanundan doğan menfaatler oluşturmaktadır. Matrah tespitinde, esas ücretin (4857/51. maddede tanımını bulan bahşiş, yıllık izin ücreti, hafta tatili ücreti, ulusal bayram ve genel tatil ücreti dahil) dışında ücret eklentilerinin dâhil edilip edilmeyeceği önem arz etmektedir.

Genel anlamda ücret eklentilerinin kıdem tazminatına esas ücrete dâhil edilebilmesi için aşağıdaki şartların birlikte gerçekleşmesi gerekir:

– İşçiye bir menfaat sağlanmış olmalı,

– Menfaat para ve para ile ölçülebilir nitelikte olmalı,

– Menfaat kanundan ya da akitten doğmalı,

– Menfaatler arızi olmamalıdır.

Yasa da, işçiye sağlanan menfaatlerin sürekli veya arızi nitelikte olmalarına ilişkin bir hüküm bulunmamasına rağmen, ilk 3008 sayılı İş Kanunu dönemindeki ortaya çıkan görüş farklılıkları sonucunda, Yargıtay’ın 15.05.1957 tarihli E.1956/13, K.1957/10 sayılı İçtihadı Birleştirme Kararı ile ücret eklentilerinin arızi nitelikte olmaması görüşü bugün de kabul görmüştür.

Gerek İş Mevzuatında gerekse de yargı kararlarında kavram olarak devamlılık ve arızilik açıklığa kavuşturulmuş olmadığından, bazı ücret ekleri ve ödemelerin devamlı nitelikte olup olmadıkları görüş ayrılıklarına yol açmıştır.

İşçiye kanun veya sözleşmeyle sağlanan menfaatin, belirli zaman aralıkları ile tekrar ödenmesi söz konusu ise, devamlılık niteliği taşıdığı kabul edilmelidir. Gerçekten de devamlılık, ödemenin periyodik olarak yapılması halinde ortaya çıkan bir niteliktir.

Arızi nitelikte ücret ekleri kıdem tazminatının hesabında nazara alınmaz….daimilik arz etmeyen ödemeler geniş anlamdaki ücret kavramına dahil olmadıkları için kıdem tazminatının hesabında dikkate alınmazlar (3).

IV- ÖDEME ÇEŞİTLERİNİN KIDEM TAZMİNATI MATRAHI KARŞISINDAKİ DURUMLARI

1- İkramiye: İkramiyenin kaynağı bir kanun/sözleşme ve sürekli ödeme niteliği taşıyorsa kıdem tazminatı hesabında dikkate alınacaktır.

2– 6772 sayılı Kanun gereğince ödenen ilave tediye: 6772 sayılı İlave Tediye Kanunu ile öngörülen ve süreklilik niteliği taşıdığından Yasa ve sözleşmedeki sınırlar içinde kıdem tazminatının hesabına katılır.

3- Bahşiş: Yüzde usulüyle çalışan işyerleri dışındaki işyerlerinde, işçilere müşteriler tarafından verilen bahşişler bir düzene bağlanmışsa, yani alınan paralar işyerinde çalışan işçiler arasında paylaştırılıyorsa, bunlar bir ücret ekidir. Belirtilen şekilde toplanan ve dağıtımı yapılan bahşişlerin kıdem tazminatı hesabına dâhil edilmesi gerekir. Zira bu şekilde düzene bağlanan menfaatler bir işe bağlı olarak üçüncü kişilerce ödenmesi, işin gereğinden ve işyerinin geleneğinden kaynaklanması, daimilik arz etmesi ve hesap edilebilir nitelikte olması nedeniyle, kıdem tazminatının hesabına dâhil edilebilmesinin tüm koşullarını içermektedir.

4- Yemek yardımı: Nakdi olarak yapılan yemek yardımı kıdem tazminatı hesabına dâhil edilir. Asıl ücrete para ile ölçülmesi mümkün ayni menfaatler de eklendiğinden, işçiye ayni olarak verilen yemeğin ise değeri hesaplanarak (işçiye verilen bir günlük yemeğin değeri hesaplanır.) kıdem tazminatı hesabına dâhil edilir. Bir ay içinde fiili olarak yapılan yemek yardımının toplam değeri 30’a bölünmek suretiyle, kıdem tazminatına esas bir günlük yemek ücreti bulunur.

5- Gıda yardımı: Ayni olarak yapılan gıda yardımının parasal değeri kıdem tazminatı hesabına dâhil edilecektir. Örneğin, sözleşme ile işçilere her ay iki kilo et verileceği kararlaştırıldığında, bu etin bedeli kıdem tazminatına esas geniş anlamda ücretin hesabına dâhil edilecektir.

6- Konut yardımı: Konut yardımı kıdem tazminatı hesabına dâhil edilir. Nakdi olarak yapılan konut yardımının bir güne isabet eden miktarı bulunarak, asıl ücrete eklenir. Eğer işçi, işverence kiralanan konutta oturuyorsa, işverenin ödediği miktarı esas alınır. İşverene ait konutta kira ödemeden oturuyorsa, konutun emsal kira bedelinin dikkate alınması gerekmektedir.

7- Vasıta (taşıt) ücreti: Vasıta ücreti kıdem tazminatı hesabına dâhil edilir. Hesaplamada vasıta ücreti adı altındaki ödemelerde fiili çalışma günleri için söz konusu olan ve o ay içinde verilen vasıta ücretinin bir günlük tutarının toplam 30 güne bölünmesi gerekir.

8- Giyecek yardımı: Birçok toplu iş sözleşmesinde görüldüğü gibi, işveren tarafından işçiye bir sosyal yardım olarak verileceği öngörülen elbiselik kumaş, ayakkabı, palto vb. giyeceklerin para olarak karşılıkları kıdem tazminatına esas ücrette göz önünde bulundurulacaktır.

9- Yakacak yardımı: Süreklilik arz eden ayni veya nakdi yakacak yardımı kıdem tazminatına esas ücretin hesabında göz önünde bulundurulur.

10- Çocuk yardımı: Çocuk yardımı kıdem tazminatı hesabına dâhil edilir. Aylık çocuk yardımının kıdem tazminatına yansımasında, çocuk adedine göre oluşan toplam miktarın bir ayı oluşturan gün sayısı olan 30’a bölünmesi gerekir.

11- Aile yardımı: Aile yardımı asıl ücretin eki olarak kabul edilmektedir. Kıdem tazminatının hesabında dikkate alınması gerekir.

12- Teşvik primi: Daimilik arz etmeyen ödemeler kıdem tazminatı hesabına dâhil edilmez. Araç, gereç ve diğer ihtiyaç maddelerinin yıllık satışlarından elde edilen gelirlerin belirli bir oranının çalışanlara dağıtılması sebebiyle ödenen primler niteliği itibariyle daimilik arz eden ödemelerden değildir. Bu nedenle kıdem tazminatı hesabında ücrete yansıtılmaz (4).

13- Özendirme (teşvik) ikramiyesi: Teşvik ikramiyesi, 1475 sayılı İş Kanunu’nun 14. maddesinin onbirinci fıkrasında yer alan geniş anlamdaki ücret kavramına dâhil değildir. Bu nedenle kıdem tazminatının hesabına esas ücrete dâhil edilemez.

14- İş elbisesi yardımı: İşçiye işçi sağlığı ve iş güvenliği mevzuatı uyarınca, yürütülen işin niteliği ve gereği dolayısıyla “kişisel koruma araçları” olarak işverence verilen iş gömleği, ayakkabısı, gözlüğü, eldiveni vb. bir ek ücret olarak kıdem tazminatında dikkate alınmaz. Hatta mevzuat ile tespit edilenlerin dışında toplu iş sözleşmesine konulan hükümlerle işçiye aynı amaçla, işyerinde ve işinde kullanmak üzere kişisel korunma amacı olan giyecek maddeleri verilmesi kararlaştırıldığında da, durumda bir değişiklik olmaz.

15- Öğrenim yardımı: Öğrenim (tahsil) yardımı, ödeme koşulları itibariyle kıdem tazminatına esas alınacak ücrete yansıyacak nitelikte olmadığından, kıdem tazminatı hesabına dâhil edilmez.

16- İşyerinde kullanılmak üzere verilen sabun ve havlu: İşyerinde kullanılmak üzere verilen havlu ve sabun sosyal yardım niteliği taşımadığından kıdem tazminatı hesabına katılmazlar.

17- Fazla çalışma ücreti: Fazla çalışma ücreti devamlılık arz etmeyip, arızi nitelikte olduğundan kıdem tazminatı hesabına dâhil edilmez.

18- Bayram harçlığı: Her bayramda düzenli olarak ödenmeyen bayram harçlığı kıdem tazminatı hesabına dâhil edilmez. Ancak, iş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesiyle belirlenen ve süreklilik arz eden bayram harçlığı kıdem tazminatına esas ücrete dâhil edilir.

19- Harcırah: Harcırah, işçinin normal yaşam ortamından uzakta çalışma zorunluluğunun sebep olabileceği arızi masrafları karşılama amacına yönelik olarak verilen ek ödemeler olup, geçici niteliktedir. Bu nedenle kıdem tazminatının hesabına esas alınacak geniş anlamdaki ücrete dâhil değildir.

20- Ölüm, doğum ve evlenme yardımı: Düzenli olarak yapılan bir ödeme olmadığı için kıdem tazminatı hesabına dâhil edilmez.

21- Vekâleten yürütülen görev ücreti: Vekâlet edilen görev nedeniyle alınan farklı ücret daimilik arz etmeyip, geçici olarak ödenmektedir. Bu nedenle kıdem tazminatı hesabında dikkate alınmaz.

22- Sigorta primi işveren payı: Sigorta primi işveren payı brüt ücret dâhilinde olmayıp, kanunun işverene yüklediği ücret haricindeki bir yükümlülüktür. Bu nedenle, sigorta primi işveren payı kıdeme esas ücrete dâhil değildir.

23- Satış primi: Satış primi devamlılık ve kararlılık arz etmeyen bir ödemedir. Satış olmadığı zaman prim ödenmeyeceği belli olduğuna göre bu ödemenin kıdem tazminatı hesabında dikkate alınması doğru olmaz.

24- Toplu iş sözleşmesi gereğince ödenen primler: Toplu iş sözleşmesi ile belirli pozisyonlarda çalışanlara fiilen çalışılan günler için ödenen primler, belirli miktarlarda olmadığı ve devamlılık gösteren ödemelerden sayılmadığı için ücrete yansıtılmaz.

25- İzin harçlığı: İzin harçlığı süreklilik arz etmediğinden kıdem tazminatının hesabında dikkate alınmaz.

Kıdem Tazminatı Matrahına Dahil Edilecek/Edilmeyecek Ödemeler (5)

Dahil Edilecek Ödemeler	Dahil Edilmeyecek Ödemeler
Esas ücret	Fazla çalışma, çalışılan hafta tatili, ulusal bayram, genel tatil, dini bayram, yıllık izin ücretleri
İkramiye (şartlı)	Devamlılık göstermeyen primler, toplu iş sözleşmesi gereğince ödenen primler, seyahat, satış, taltif, hizmet, teşvik primleri
Bahşiş (şartlı)	Sigorta/işsizlik sigortası primleri işveren hisseleri
Sürekli ödenen jestiyon ikramiyeleri	Yolluk (harcırah)
6772 sayılı Yasa’ya göre ödenen iki ikramiye (ilave tediye)	Evlenme, doğum, ölüm, doğal afet, askerlik, hastalık, iş arama, eğitim yardımları
Temettü	Bir defalık verilen ikramiyeler, jübile ikramiyesi, belirli sürelerde verilen teşvik (özendirme) ikramiyesi
Devamlı ödenen primler	Bayram harçlığı (şartlı)
Kasa, unvan, imza, mali sorumluluk, yıpranma tazminatları	Ara dinlenme parası, ücretli izin parası
Ayakkabı veya bedeli	İhbar tazminatı
Gece zammı	Avans ödemesi
Vardiya primi	İşyeri kuruluş yıldönümü için verilen ödemeler
Makam tahsisatı	Gezici görev güvencesi
Yakacak yardımı	Demirbaş olarak verilen giyim eşyaları (iş elbisesi yardımı)
Toplu taşım kartı	İşyerinde kullanılmak üzere verilen sabun, havlu
Gıda, aile, konut, yemek, taşıt yardımları (parasal değerleri hesap edilerek dâhil edilir.)	Vekâleten yürütülmekte olan görev için verilen ücret
Çocuk yardımı	İzin harçlığı
Kıdem zammı	Otel ve ev gideri olarak ödenen paralar
Pahalılık zammı

V- SONUÇ VE ÖNERİ

Görüleceği üzere, kıdem tazminatı matrahına dahil edilecek ödemelerin genel ölçüsü yasada belirlenmiş olup, menfaatin para/para ile ölçülebilirliği, yasa/sözleşmelerden kaynaklanabilirliği ile sürekliliği (bu unsur yerleşmiş yargı kararları ile uygulamaya yerleşmiştir.) şeklinde şartlarını çizmiştir. İşçiye kanun veya sözleşmeyle sağlanan menfaatin, belirli zaman aralıkları ile tekrar ödenmesi söz konusu ise, devamlılık niteliği taşıdığı kabul edilmelidir.

Asıl ücret kapsamında değerlendirilecek ödemeler, asıl ücret içerisinde değerlendirileceğinden ayrıca ikinci bir kez kıdem tazminatı matrahına dâhil edilememektedir. Örneğin, hafta tatili ücreti asıl ücrete dâhil olduğundan ayrıca kıdem tazminatı hesabına dâhil edilmez. Esas sorun, ücret eklentilerinde ortaya çıkmaktadır. Ücret eklentilerinden hangilerinin matrah içinde değerlendirilip değerlendirilemeyeceği yukarıda belirtilen şartlar çerçevesinde karar verilecektir.

Yukarıda sayılan ödeme çeşitlerini artırmak mümkündür. Aslında, ödeme çeşitlerinin tek tek belirlenerek, belirlenen ödeme çeşitleri üzerinden işverenlerin ödeme yapabilmesi ve bu ödemelerin kıdem tazminatı matrahına dâhil edilip edilmeyeceği açık ve net olarak uygulamaya yerleştirilmelidir. Bu nitelikteki bir karmaşıklık bir nebze olsa da, sigorta primine esas kazanç matrahın tespitinde 4958 sayılı Yasa ile giderilmiştir. Buna benzer bir düzenleme de özellikle kıdem tazminatı matrahında yapılmalıdır. Gerçi, 1475/14. maddesinde genel olarak hangi tür ödemelerin dâhil edileceği hüküm altına alınmışsa da, ödemelerin sürekliliği/arıziliği konusunda açıklık bulunmamaktadır. Yapılması gereken, yasal bir değişiklikle konunun tereddüde meydan vermeyecek şekilde düzenlenmesi olmalıdır.

 

Yazar:MahmutÇOLAK(*)

Yaklaşım Dergisi / Kasım 2007 / Sayı: 179