ENGELLİ SİGORTALILARIN EMEKLİLİK ŞARTLARI NELERDİR VE ENGELLİLERİN GELİR/AYLIK BAŞLAMA TARİHİ NASIL BELİRLENİR?

     

I- GİRİŞ

 

Engelli kişiler, sağlıklı bireye göre daha zor iş bulmakta, bulduğu işi de sürekli olarak elinde tutamamaktadır. Bu nedenle engelli kişilerin, çalışma ilişkisi kurma ve kurulan ilişkinin sürekliliği açısından diğer kişilere göre dezavantajlı olduğunu söylememiz mümkün. Dolayısıyla engellilerin Anayasa’nın 61. maddesi gereği pozitif ayrımcılığa tabi tutularak korunması gerekir(1). 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu(2)’nun hükümlerine göre; sigortalı olarak işe başlamadan önce malûl olanlar ile çalışma gücü kayıp oranı % 40 üzeri olmak koşuluyla % 60’ın altında bulunan engelli sigortalıların erken emekli olma hakları bulunmaktadır. Bu nitelikteki emeklilik yaşlılık aylığı bağlanması biçiminde tezahür eder. Özellikle belirtelim ki; bu hak Anayasa’nın 61. maddesindeki düzenlemenin 5510 sayılı Kanun’a yansıtılmasıdır.

 

Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, işveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş nedeniyle, bir işverene bağlı olarak çalışan 4/a kapsamındaki sigortalının, görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, 4/a kapsamındaki emziren kadın sigortalının, iş mevzuatı gereğince çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında, meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen ya da ruhen özre uğratan iş kazası hali ile sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal özürlülük haline sebep olan meslek hastalığı sonucu oluşan hastalık ve özürler nedeniyle Kurum’ca yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucularının sağlık kurulları tarafından verilen raporlara istinaden Kurum Sağlık Kurulu’nca meslekte kazanma gücü en az % 10 oranında azalmış bulunduğu tespit edilen sigortalılara sürekli iş göremezlik geliribağlanmaktadır.

 

Bu çalışmada, iş kazası ya da meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücünü en az % 10 oranında kaybederek özürlü olduğu için gelir bağlanmasına hak kazanan sigortalılar ile ilk defa sigortalı olduğu tarihten önce veya sonra çalışma gücünü en az % 40 ve üzerinde kaybettiği için özel şartlarla(3) yaşlılık aylığına hak kazanacak sigortalılar için aranan aylık bağlama şartları irdelenecektir.

   

II- GELİR BAĞLAMA ŞARTLARI

 

Sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, işveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş nedeniyle, bir işverene bağlı olarak çalışan 4/a kapsamındaki sigortalının, görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda,4/a kapsamındaki emziren kadın sigortalının, iş mevzuatı gereğince çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında, meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen ya da ruhen özre uğratan iş kazası halinde sigortalıya sürekli iş göremezlik geliri bağlanır.

 

Sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal özürlülük haline sebep olan meslek hastalığı sonucu oluşan hastalık ve özürler nedeniyle Kurum’ca yetkilendirilen sağlık hizmeti sunucularının sağlık kurulları tarafından verilen raporlara istinaden Kurum Sağlık Kurulu’nca meslekte kazanma gücünün en az % 10 oranında azalmış olduğu tespit edilen sigortalılara da sürekli iş göremezlik geliribağlanmaktadır.

 

5510 sayılı Kanun’un 16. maddesi hükmüne göre; iş kazası veya meslek hastalığı sigortasından sağlanan haklar şunlardır:

 

– Sigortalıya, geçici iş göremezlik süresince günlük geçici iş göremezlik ödeneği verilmesi,

 

– Sigortalıya sürekli iş göremezlik geliri bağlanması,

 

– İş kazası veya meslek hastalığı sonucu ölen sigortalının hak sahiplerine, gelir bağlanması,

 

– Gelir bağlanmış olan kız çocuklarına evlenme ödeneği verilmesi,

 

– İş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölen sigortalı için cenaze ödeneği verilmesi.

 

Sigortalıya sürekli iş göremezlik geliri bağlanması için belirli bir süre prim ödeme şartı aranmaz. Sigortalı, ilk defa sigortalı olarak çalıştığı gün içinde iş kazasına uğrasa dahi meslekte kazanma gücünü en az % 10 oranında yitirmiş ise sürekli iş göremezlik almaya hak kazanır.

 

Sürekli iş göremezlik geliri, sigortalının mesleğinde kazanma gücünün kaybı oranına göre hesaplanır. Sürekli tam iş göremezlikte sigortalıya, iş kazasının veya doğumun olduğu tarihten, meslek hastalığı veya hastalık halinde ise iş göremezliğin başladığı tarihten önceki oniki aydaki son üç ay içinde 80. maddeye göre hesaplanacak prime esas kazançlar toplamının, bu kazançlara esas prim ödeme gün sayısına bölünmesi suretiyle hesaplanır. Hesaplanan aylık kazancının % 70’i oranında gelir bağlanır. Sürekli kısmî iş göremezlikte sigortalıya bağlanacak gelir, tam iş göremezlik geliri gibi hesaplanarak bunun iş göremezlik derecesi oranındaki tutarı kendisine ödenir. Sigortalı, başka birinin sürekli bakımına muhtaç ise gelir bağlama oranı % 100 olarak uygulanır.

 

Özellikle belirtelim ki; 4/b kapsamında sigortalı sayılanlara, sürekli iş göremezlik geliri bağlanabilmesi için, kendi sigortalılığından dolayı, genel sağlık sigortası dahil prim ve prime ilişkin her türlü borçlarının ödenmiş olması şarttır. Kanun’un 19. maddesi hükmüne göre, sigortalının sürekli iş göremezlik geliri; geçici iş göremezlik ödeneğinin sona erdiği tarihi, geçici iş göremezlik tespit edilemeden sürekli iş göremezlik durumuna girilmişse, buna ait sağlık kurulu raporu tarihini, takip eden ay başından başlar.

   

III- İLK DEFA SİGORTALI OLDUĞU TARİHTE ÇALIŞMA GÜCÜNÜ EN AZ % 60 ORANINDA YİTİRENLERE AYLIK BAĞLANMASI

 

1479 sayılı Bağ-Kur Kanunu(4)‘nda bağımsız çalışmaları nedeniyle sigortalı sayılan engellilerin, aylığa hak kazanma koşulları için özel düzenlemeye yer verilmemiş, ancak bağımlı çalışmaları nedeniyle 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu(5) kapsamında zorunlu sigortalı olan engellilere daha erken emekli olma hakkı verilmişti. 5510 sayılı Kanun’un yürürlüğe girmesi ile birlikte yürürlükten kalkan 506 sayılı Kanun’un mülga 60. maddesinin (c) bendinde, sigortalı olarak işe başlamadan önce malûl olan engellilerin yaşlılık sigortasından aylığa hak kazanmasında özel düzenlemeler bulunmaktaydı. 5510 sayılı Kanun ile yürürlük tarihinden önce sigortalı olan 4/a kapsamındaki sigortalıların erken emekli olmaya ilişkin haklarında değişiklik öngörülmemiştir. Kanun’un, geçici 10. maddesine göre, ilk defa sigortalı oldukları tarihte malûl olan sigortalıların yaşlılık aylığına hak kazanma koşulları aynen korunmuştur.

 

5510 sayılı Kanun’un geçici 10. maddesi birinci fıkrası hükmüne göre; 4/a kapsamında sigortalı olup bu Kanun’un yürürlük tarihinden önce ilk defa sigortalı olanlardan, sigortalı olarak ilk defa çalışmaya başladığı tarihten önce 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun mülga 53. maddesine göre malûl sayılmayı gerektirecek derecede hastalık veya özrü bulunan ve bu nedenle malûllük aylığından yararlanamayan 4/a kapsamındaki sigortalılar, yaşları ne olursa olsun en az 15 yıldan beri sigortalı bulunmak ve en az 3600 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi ödemiş olmak şartıyla yaşlılık aylığına hak kazanırlar.

 

5510 sayılı Kanun’da, Kanun’un yürürlük tarihinden sonra ilk defa sigortalı olan ve ilk defa sigortalı olduğu tarihten önce çalışma gücü kayıp oranı % 60 ve üzerinde olan 4/a kapsamındaki engellilere yaşlılık aylığı bağlanması için aranan prim ödeme gün sayısında kademeli olarak artışa gidilmiştir. 5510 sayılı Kanun’un geçici 6. maddesi hükmüne göre, ilk defa 5510 sayılı Kanun’a tabi çalışması 2008 yılında başlayan 4/a kapsamındaki sigortalılar en az 3700 gün, 2009 yılında başlayan 4/a kapsamındaki sigortalılar en az 3800 gün, 2010 yılında başlayan 4/a kapsamındaki sigortalılar en az 3900 gün, 2011 yılı ve sonrasında başlayan 4/a kapsamındaki sigortalıların en az 3960 gün prim ödemesi gerekir.

 

4/b kapsamında sigortalı olanlar açısından ise her hangi bir kademeye gidilmemiştir. Dolayısıyla 5510 sayılı Kanun’un yürürlük tarihinden önce ya da sonra olduğuna bakılmaksızın ilk defa sigortalı olduğu tarihten önce çalışma gücü kayıp oranı % 60 ve üzerinde olan 4/b kapsamındaki sigortalılara, 5510 sayılı Kanun’un 28. maddesi hükmü gereği, en az 15 yıl sigortalı olmaları ve en az 3960 gün prim ödemeleri koşuluyla yaşlılık aylığı bağlanmaktadır.

 

Kanuni düzenlemeye dikkate edilirse, sigortalı olmadan önce malûl sayılan ve 15 yıl sigortalılık 3600 gün prim ödeme şartını sağlayan engelliye bağlanacak aylık malûllük aylığı olmadığından, aylık bağlama açısından son 7 yıllık fiili prim ödeme gün sayısına bakılacak, son 7 yıla ait hizmetin fazlası 4/a kapsamındaki sigortalılığa ait ise yaşlılık aylığı bağlanabilecektir. Malûllük aylığında olduğu gibi engellinin tabi olduğu son sigortalılık türünün önemi bulunmamaktadır(6).

 

İlk defa sigortalı olduğu tarihte malûl olduğunun tespitini yapan birim SGK Bölge Sağlık Kurulu’dur. Dolayısıyla ilk defa sigortalı olduğu tarihte malûl sayılanların yaşlılık aylığına hak kazanmaları halinde aylık başlangıç tarihinin ne zaman başlayacağı 5510 sayılı Kanun’da net olarak belirtilmemiştir. Bunların yaşlılık aylıkları talep tarihinde mi yoksa malûl sayılmasına esas tutulan rapor tarihi yazılı istek tarihinden önce ise yazılı istek tarihini, malûl sayılmasına esas tutulan rapor tarihi yazılı istek tarihinden sonra ise rapor tarihini, takip eden ay başından mı başlayacaktır.

 

SGK tarafından yayınlanan 22.07.2011 tarih 2011/58 sayılı Genelge hükümlerine göre, sigortalı olarak ilk defa çalışmaya başladığı tarihten önce çalışma gücü kayıp oranı % 60 ve üzerinde olan olanların (malûllük aylığından yararlandırılmayanlar) bu durumlarını gösterir sağlık raporu almadan doğrudan yaşlılık aylığı talebinde bulunmaları halinde rapor tarihi, tahsis taleplerinden sonraki bir tarih olacağından, rapor tarihini izleyen aybaşından geçerli olmak üzere yaşlılık aylığı bağlanacaktır. Şayet sigortalı yaşlılık aylığı bağlanması talebinde bulunduğu tarihte tahsis talep beyan taahhüt belgesine usulüne göre alınmış bir sağlık kurulu raporu ekler ise bu kez yaşlılık aylığı talepte bulunduğu ayı takip eden ay başından itibaren başlatılacaktır.

 

Uygulamada, malûllük aylığına başvuran ancak ilk defa sigortalı olduğu tarihten önce çalışma gücü kayıp oranı % 60 ve üzerinde olduğu için malûllük aylığından yararlandırılmayan sigortalıların aynı zamanda 4/a kapsamında sigortalı ise en az 15 yıl sigortalılık süresi 3600 gün(7), 4/b kapsamında sigortalı ise en az 15 yıl sigortalılık süresi yanında 3960 gün hizmeti var ise malûllük aylığı talepleri reddedilmekte, sigortalıdan yeni bir talepte (yaşlılık aylığı talebinde) bulunması istenmekte bu nedenle sigortalılar hak kaybına uğramakta idi. Zira, bu durumun tespiti bazen aylar hatta yıllar aldığından sigortalı aylık kaybetme bakımından hak kaybına uğramakta idi.

 

Sigortalı Emeklilik İşlemleri Dairesi Başkanlığı, 1 Ağustos 2011 tarih 97780 sayılı Genel Yazısında bu soruna kalıcı bir çözüm getirmiştir. Buna göre, malûllük aylığı talebinde bulunan engelli sigortalılardan çalışma gücünü en az % 60 ve üzerinde yitirdiği halde malûliyetine esas özrü ilk defa sigortalı olduğu tarihte mevcut olması nedeniyle malûllük aylığından yararlanamayan sigortalıların özel koşullarla yaşlılık aylığına hak kazanmaları halinde(8) yeni bir dilekçe alınmaksızın malûllük aylığı bağlanması için verdiği dilekçesinin esas alınacağını ancak yaşlılık aylığının malûl sayılmasına esas tutulacak rapor tarihi malûllük talep tarihinden önce ise ilk talep tarihini, malûl sayılmasına esas tutulacak rapor tarihi malûllük talep tarihinden sonra ise rapor tarihini takip eden ay başından itibaren bağlanması gerektiğini belirtmiştir. Kanımızca özürlüleri koruma niteliği bulunan bu görüş çok isabetli olmuştur.

 

Daha önce malûllük aylığı talebinde bulunan engelli sigortalılardan çalışma gücünü en az % 60 ve üzerinde yitirdiği halde malûliyetine esas özrü ilk defa sigortalı olduğu tarihte mevcut olması nedeniyle malûllük aylığından yararlandırılmayan sigortalıların aynı zamanda özel koşullarla yaşlılık aylığına hak kazanmaları halinde yeni bir dilekçe alınmak suretiyle maaş kaybına uğratılması söz konusu olmuş ise Sigortalı Emeklilik İşlemleri Dairesi Başkanlığı, 1 Ağustos 2011 tarih ve 97780 sayılı Genel Yazıları doğrultusunda aylığı bağlayan SGK İl Müdürlüğü/Merkez Müdürlüğüne yazılı olarak başvurarak kendilerine ilk dilekçelerinin esas alınarak alamadığı aylıklarını talep etmelerini öneririz.

   

IV- ÇALIŞMA GÜCÜ KAYIP ORANI % 40 VE ÜZERİNDE BULUNAN SİGORTALILARA ÖZEL KOŞULLARLA AYLIK BAĞLANMASI

 

A- VERGİ İNDİRİM BELGESİNE SAHİP 4/a KAPSAMINDAKİ SİGORTALILARIN EMEKLİLİĞİ

 

193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 31. maddesine göre, çalışma gücünün asgarî % 80’ini kaybetmiş bulunan hizmet erbabı (4/a ve 4/c sigortalısı) birinci derece sakat, asgarî % 60’ını kaybetmiş bulunan hizmet erbabı ikinci derece sakat, asgarî % 40’ını kaybetmiş bulunan hizmet erbabı ise üçüncü derece sakat sayılmakta ve Gelir Vergisi Genel Tebliği’nde belirlenen aylık tutarlar, hizmet erbabının ücretinden indirilmektedir. Kanunda geçen hizmet erbabı lafzı dolaylıda olsa vergi indirim belgesinin sadece ücretle çalışanlara verileceğini hüküm altına aldığından bağımsız çalışan 4/b sigortalılarının vergi indirim belgesi alması mümkün değildir. Dolayısıyla 4/b kapsamındaki engelli sigortalıların vergi indirim belgesiyle emekli olmaları mümkün değildir. Bu hak 4/a ve 4/c kapsamındaki sigortalılara tanınmıştır(9).

 

Kanun’un geçici 10. maddesinin ikinci fıkrası hükmüne göre, ‘bu Kanun’un yürürlük tarihinden önce sigortalı olup bu Kanun’un yürürlük tarihinden önce veya sonra sakatlığı nedeniyle vergi indiriminden yararlanmaya hak kazanmış durumda olan sigortalılar hakkında, 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun mülga 60. maddesinin (c) bendinin (b) alt bendi ve geçici 87. maddesine göre işlem yapılacağı’ hüküm altına alınmıştır. Buna göre, engellilerin 506 sayılı Kanun’da öngörülen aylığa hak kazanma koşulları aynen korunmuş bir anlamda Kanun’dan olumsuz etkilenmelerinin önüne geçilmiştir. 5510 sayılı Kanun, 506 sayılı Kanun’un geçici 87. maddesine atıfta bulunduğundan, 1 Ekim 2008 tarihinden önce sigortalı olan engellilerin, vergi indirim belgesini hangi tarihte aldığının üzerinde durulmayacak aşağıdaki tabloda belirtilen şartlarla yaşlılık aylığı bağlanacaktır.  

 

   

B- VERGİ İNDİRİM BELGESİNE SAHİP OLMAYAN 4/a VE 4/b KAPSAMINDAKİ SİGORTALILARIN ÖZEL KOŞULLARLA EMEKLİLİĞİ

 

1 Ekim 2008 tarihinden sonra sigortalı olan ve çalışma gücü kayıp oranı % 40 ve üzerinde olan 4/a kapsamındaki sigortalıların vergi indirim belgesi alma zorunluluğu bulunmamaktadır. Buna göre; Kurum’ca yetkilendirilen sağlık hizmet sunucularının sağlık kurullarınca usulüne uygun düzenlenecek raporlar ve dayanağı tıbbî belgelerin incelenmesi sonucu, Kurum Sağlık Kurulu’nca çalışma gücündeki kayıp oranının; % 50 ilâ % 59 arasında olduğu anlaşılan sigortalılar, en az 16 yıldan beri sigortalı olmaları ve 4320 gün, % 40 ilâ % 49 arasında olduğu anlaşılan sigortalılar, en az 18 yıldan beri sigortalı olmaları ve 4680 gün, prim ödemek şartıyla yaş şartlarına tabi olmaksızın yaşlılık aylığına hak kazanırlar.

 

4/b kapsamındaki sigortalılar açısından ilk defa sigortalı olunan tarihin 1 Ekim 2008 tarihinden önce ya da sonra olmasının önemi bulunmamaktadır. İlk defa sigortalı olduğu tarihten önce ya da sonra çalışma gücü kaybı oranı % 40 ila % 59 arasında olan sigortalıların aylığa hak kazanma koşulları, 4/b kapsamında sigortalı olup 1 Ekim 2008 tarihinden sonra tahsis talebinde bulunanlara hemen uygulanmaktadır. Dolayısıyla ilk defa 1 Ekim 2008 tarihinden önce sigortalı olan 4/b kapsamındaki engelliler, Kurum’ca yetkilendirilen sağlık hizmet sunucularının sağlık kurullarınca usûlüne uygun düzenlenecek raporlar ve dayanağı tıbbî belgelerin incelenmesi sonucu, Kurum Sağlık Kurulu’nca çalışma gücündeki kayıp oranının; % 50 ilâ % 59 arasında olduğu anlaşılması halinde en az 16 yıldan beri sigortalı olmaları ve 4320 gün, % 40 ilâ % 49 arasında olduğunun anlaşılması halinde ise en az 18 yıldan beri sigortalı olmaları ve 4680 gün, prim ödemek şartıyla yaş şartlarına tabi olmaksızın yaşlılık aylığına hak kazanacaklar.

   

V- SONUÇ

 

5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu hükümlerine göre, sigortalı olarak işe başlamadan önce malûl olan, çalışma gücü kayıp oranı % 40’ın üzerinde bulunup vergi indirim belgesi alan, vergi indirim belgesi almamakla birlikte Kurum’ca yetkilendirilen sağlık hizmet sunucularının sağlık kurullarınca usûlüne uygun düzenlenecek raporlar ve dayanağı tıbbî belgelerin incelenmesi sonucu, Kurum Sağlık Kurulu’nca çalışma gücündeki kayıp oranının; % 40 ilâ % 59 arasında olduğu anlaşılan engelli sigortalıların yaşa tabi olmaksızın daha erken emekli olmaları sağlanmıştır.

 

Engelli sigortalıların emeklilik başlangıç tarihinin ne zaman başlayacağı 5510 sayılı Kanun’da net olarak ifade edilmemekle birlikte SGK’nın 2011/58 sayılı Genelgesi ile Sigortalı Emeklilik İşlemleri Dairesi Başkanlığı’nın 1 Ağustos 2011 tarih ve 97780 sayılı Genel Yazıları ile engellilerin aylık başlangıç tarihinin rapor tarihi kriterine bağlanmış olması ve malûllük aylığı talebinde bulunan engelli sigortalılardan çalışma gücünü en az % 60 ve üzerinde yitirdiği halde malûliyetine esas özrü ilk defa sigortalı olduğu tarihte mevcut olması nedeniyle malûllük aylığından yararlanamayan sigortalıların özel koşullarla yaşlılık aylığına hak kazanmaları halinde yeni bir dilekçe alınmaksızın malûllük aylığı bağlanması için verdiği dilekçesinin esas alınması özürlüleri koruma niteliği bulunan isabetli bir uygulama olmuştur.

   

Yazar:Murat GÖKTAŞ*
           Murat ÖZDAMAR**

 

Yaklaşım / Eylül 2011 / Sayı: 225